Afazje – zaburzenia funkcji językowych
W codziennym życiu zdarza nam się czasami nie zrozumieć czyjegoś pytania, zapomnieć słowa i zastąpić je zmyślonym, bądź nieskładnie złożyć zdanie. Nie ma w tym nic niepokojącego, do momentu, w którym zdarza się tak cały czas i z jakiś przyczyn możemy podejrzewać, że ma to związek z uszkodzeniem mózgu.
Mózg jest niebywale złożonym organem, którego tajemnice nie zostały jeszcze całkowicie odkryte. Jego struktury współpracują ze sobą, a komórki nerwowe budują gęste sieci. Z biegiem lat naukowcy odkrywali, że dane obszary mózgu są odpowiedzialne za pewne funkcje życiowe i poznawcze człowieka. W ten sposób wiemy, że hipokamp jest związany z powstawaniem wspomnień albo, że w płacie potylicznym znajduje się ośrodek wzroku (w dużym uproszczeniu). Funkcje poszczególnych części mózgu zazwyczaj odkrywano na drodze obserwacji osób po poważnych wypadkach lub lobotomii. Jednak należy pamiętać, iż działanie mózgu nie jest zero-jedynkowe – dana funkcja angażuje wiele obszarów mózgu, nie tylko sobie specyficzną oraz pewne obszary są aktywne przy licznych funkcjach (Pąchalska i in. 2014).
Język jako wynalazek specyficzny dla gatunku ludzkiego też znalazł „swoje miejsce” w mózgu – części tylne płata czołowego oraz obszar połączenia płatów skroniowego, ciemieniowego i potylicznego lewej półkuli mózgu. Uszkodzenie tych obszarów, jak również połączeń między nimi, prowadzi do zaburzeń rozumienia lub nadawania komunikatów językowych za pomocą mowy, pisma czy języka migowego (często też zaburzone są niejęzykowe formy komunikacji) (Pąchalska, 2012). Zaburzenia takie nazywamy afazją.
Jest wiele rodzajów afazji. Ich podział podlega dyskusjom, jednak najczęściej stosowanym jest podział na afazję czuciową (sensoryczną) i ruchową (motoryczną).
Afazja Broki
Potocznie nazywana jest również afazją ruchową. Zaburzona u chorych nie jest jednak sprawność mięśni aparatu mowy lecz kuleją u nich funkcje językowe. Wiąże się to z uszkodzeniem obszaru mózgu koło bruzdy Sylwiusza w lewej półkuli mózgowej (Pąchalska, 2012). W tych okolicach znajduje się ośrodek Broki, który został opisany przez francuskiego chirurga Paula Broki w 1865 roku, jako miejsce związane z funkcjami językowymi i organizacją mowy. Dziś wiemy, że uszkodzenie samego pola Broki nie prowadzi do zaburzenia mowy, które rozumiemy jako afazje Broki – musi być ono bardziej rozległe i głębsze (Kalat, 2021). Do uszkodzeń dochodzi najczęściej w wyniku urazu, nowotworu lub udaru (Sadowski, 2007).
Pacjenci cierpiący na afazję Broki składają sensowne wypowiedzi, ale powoli i z trudnością. Dotyczy to wszystkich form komunikacji: mówienia, pisania, gestykulowania oraz posługiwania się językiem migowym. Zaburzone jest przechodzenie od jednej głoski do drugiej i składanie ich w cały wyraz, intonacja oraz akcent (Stepień i Siudzińska, 2012). Najczęściej pomijane są zaimki, przyimki, spójniki, czasowniki posiłkowe, kwantyfikatory oraz końcówki fleksyjne (Kalat, 2021). Przez to na ogół zachowane rozumienie wyrazów i sensu zdań może również sprawiać kłopoty. Dotyczy to zdań, których sens zależy od przyimków lub końcówek fleksyjnych, czyli pomijanych przez chorych struktur językowych. Rozumienie nadawanych do pacjentów dotkniętych afazją Broki komunikatów porównuje się do rozumienia osób zdrowych, którym przeszkadza hałas czy akcent w pojęciu wypowiedzi drugiej osoby. Wypowiedź osoby cierpiącej na opisywane zaburzenie (P) może wyglądać następująco:
Terapeuta: Proszę opowiedzieć o historii swojej choroby.
Pacjent: Dobrze, chodziłam do szkoły do do liceum w Radomsku. Rodzice m pracują i i y y uczy się y m brat, y w technikum y e elektrycz-nym. I chodź … i … y czwartej klasie byłam. W październiku m stało się już … w sobotę m był y y brat w sobotę rano … niep… y zazoniwam do mamusi, bardzo bolała mnie głowa i i … i y poło-żyłam się do łóżka, na versalk-tse. I nie pamiętam … nie mam … nie byłam y … nieprzytom-na byłam ile dwa tygodnie temu. Y w-o-budzi-łam się w szpitalu w klinice m m medycznej ve w Łodzi. I. Po opo operacji … byłam niepst-y byłam … nie mówiłam … i nie słyszałam nic. (Pacjentka śmieje się.) … I potem … cały czas y y mam-musia-o u mnie była w Łodzi. M-wi rano pstjezaw pstje-zdza-wa….(Kądzielawa, 2011)
Afazja Wernickego
Inaczej nazywana afazją czuciową, jest w pewnym sensie odwrotnością afazji Broki. Nazwę zawdzięcza swojemu odkrywcy Carlowi Wernicke, który w roku 1874 zauważył, że uszkodzenie w lewym płacie skroniowym prowadzi do zaburzeń językowych, ale odmiennych od tych, które już były znane dzięki Paul’owi Broki (Kalat, 2006). W obszarze tylnego odcinka zakrętu skroniowego górnego i części zakrętu skroniowego środkowego lewej półkuli, który nazywamy ośrodkiem Wernickego, znajduje się ośrodek czuciowy mowy. Uszkodzenia w tym obrębie i w okolicznych korowych ośrodkach zmysłu słuchu, do których dochodzi w wyniku urazu, udaru lub nowotworu, prowadzą do zaburzenia rozumienia mowy (Sadowski, 2007). Najczęstszymi objawami są problemy z przypominaniem sobie nazw przedmiotów (anomia), co prowadzi do używania określeń nieprecyzyjnych lub słów-wytrychów (np. „dynks”) oraz upośledzenie rozumienia nadawanych do pacjentów komunikatów (Kalat, 2006). Afazja Wernickego może występować w dwóch postaciach: przy uszkodzeniach obejmujących jedynie lewy płat skroniowy występują zaburzenia rozumienia mowy, przy zachowanym rozumieniu języka pisanego. W tym przypadku cięższe dla pacjenta jest rozumienie pojedynczych wyrazów niż całych komunikatów. W drugiej postaci uszkodzeniu ulegają też fragmenty płata potylicznego, przez co zaburzeniu ulega również rozumienie języka pisanego, przy czym rozumienie pojedynczych słów jest w ten czas lepsze (Pąchalska, 2012).
Co z komunikatami nadawanymi przez pacjenta? Inną nazwą afazji Wernickego jest „afazja płynna”, ponieważ sama płynność wypowiedzi pacjenta zostaje zachowana. Wypowiedzi te są pozbawione jednak sensu. Przez to, że pacjent nie rozpoznaje słów, nie odnosi się w swoich wypowiedziach do rzeczywistości (Stepień i Siudzińska, 2012). Oprócz wspominanych już słów-wytrychów, w miejscach rzeczowników precyzujących wypowiedź pacjenci wstawiają zaimki, partykuły czy rzeczowniki typu „ten przedmiot” (Kądzielawa, 2011). Wypowiedź osoby cierpiącej na afazję Wernickego może wyglądać w następujący sposób:
Terapeuta: Proszę opowiedzieć, jak przebiegał Pana wczorajszy dzień na oddziale, możliwie najdokładniej.
Pacjent: Ja nie wiem nie wiem, co można przyjąć za przyjąć za dzień.
T: Od momentu obudzenia się, możliwie najdokładniej, proszę.
P: Umyłem się, ubrałem się, zjadłem śniadanie i poszedłem na lekcję. Na lekcji … … myśmy przerabiali nowe nowe y y … nową lekcję tyczącą pająka bodajże, tak pająka i motyla. Następnie była przerwa. Ubrałem się i chodziłem po lesie … no koło godziny, przeszło godzinę. Potem był obiad … potem zdrzemnąłem się. Potem był … Co było? … a nie, potem nic nie było i potem wieczorem normalna kolacja. Potem oglądałem telewizję. (Kądzielawa, 2011)
Na grafice przedstawiony został opisywany ośrodek Wernickego oraz ośrodek Broki.
Autor: Natalia Kaczmarek, Uniwersytet Jagielloński
Źródła:
Kalat, J. W. (2021). Biologiczne podstawy psychologii. Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Kądzielawa, D. (2011). Afazja i jej mózgowe mechanizmy. Teksty Drugie, (1-2), 190-198.
Pąchalska, M. (2012). Afazjologia. Wydawnictwo Naukowe PWN
Pąchalska, M., Kropotov, J. D., Kaczmarek, B. L. J. (2014). Neuropsychologia kliniczna. Wydawnictwo Naukowe PWN
Sadowski, B. (2007). Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt. Wydawnictwo Naukowe PWN
Stepień, M., Siudzińska, N. (2012). Afazja: Klasyfikacje i językowe objawy w świetle współczesnej wiedzy o strukturze języka. Poradnik Językowy, (10), 33-51.
