Załóżmy, że właśnie idziesz odłożyć pieniądze na swoje konto w banku i być może nawet nic za to nie płacisz – ani za wpłatę, ani za prowadzenie konta. To dziwne, że ktoś zgodził się przechować bezpiecznie Twoje pieniądze i nie oczekuje za to zapłaty. Dzieje się to, gdyż zapłatą dla banku jest w tym wypadku możliwość dysponowania zdeponowanymi środkami – być może właśnie jakiś Pan Marek otrzymał kredyt na budowę domu, finansowany między innymi z Twoich środków. Ty jednak dalej przecież posiadasz te pieniądze i nikt nie zabrania Ci ich wypłacić. Jak to się dzieje?
W banku środki deponuje bardzo dużo osób, a potrzeby każdej z nich mogą się różnić – Ty płacisz kartą za zakupy w sklepie, inna osoba w nocy zapłaciła na stacji benzynowej, a jeszcze inna akurat nie potrzebuje wydawać pieniędzy. Jeżeli zatem potraktujemy środki wszystkich klientów banku jako jedną wielką pulę, to okazuje się, iż bank wcale nie potrzebuje trzymać ich wszystkich, aby móc zwrócić Ci pieniądze. Tę pozostałą część bank odpowiednio zainwestuje – z reguły udzielając kredytu. Można powiedzieć, że bank w pewien sposób zwiększył ilość pieniądza – Ty możesz wypłacić pieniądze kiedy chcesz, a Pan Marek cieszy się dodatkowym źródłem finansowana w postaci kredytu – właściwie oboje jednocześnie korzystacie z Twoich pieniędzy. Proces ten nazywamy kreacją pieniądza.
Jak zmotywować się do biegania?
Bank nie może oczywiście wszystkich pieniędzy zainwestować. W końcu co będzie w sytuacji, kiedy chcesz je wypłacić? Banki muszą utrzymywać odpowiedni poziom rezerwy obowiązkowej, jednak zdarza się, iż z różnych powodów bank traci znaczną część depozytów. Bank, jako instytucja zaufania publicznego, jest bardzo wrażliwy na opinie ludzi. Wszelkie skandale lub porażki mogą negatywnie odbić się na kondycji finansowej tej jednostki. Dla jednego klienta sygnałem alarmującym będzie duża strata finansowa banku, a dla jeszcze innego – kwestie etyczne – przykładowo czy bank szkodzi środowisku. Te instytucje są zatem narażone na ryzyko reputacji. Często mają wzloty i upadki. Istotne jest, aby nie przekroczyć pewnej granicy, przy której pieniądze wypłaca tak dużo ludzi, iż stanowi to sygnał dla pozostałych klientów, by również wypłacili swoje pieniądze. Tworzy się spirala, przy której ludzie pod wpływem silnych emocji – obawy o stratę – starają się ochronić swoje oszczędności i wypłacają pieniądze z konta. Dochodzi wtedy do samospełniającej się przepowiedni. Ponieważ wierzy się, że bank może upaść, dochodzi do znacznej wypłaty środków, a w konsekwencji bank rzeczywiście upada. Jeszcze niedawno działo się to bezpośrednio w oddziałach banku – jest to tak zwany run na bank, panika bankowa. Najkorzystniejsze bowiem wydają się dwie opcje: powierzyć pieniądze bankowi, jeżeli inni to robią lub szybko wypłacić, jeżeli inni to robią.
Rys. 1. Run na bank
kadr z filmu It’s a wonderful life, reż. Frank Capra
O upadaniu banków
Dlaczego jednak bank nie miałby wypłacić Ci Twoich (podkreślmy: Twoich) pieniędzy? Dlaczego w ogóle miałby popaść w problemy? Ponieważ bank udzielił komuś kredytu (być może nawet na kilka lat) i podpisał z tą osobą umowę, to bank tych pieniędzy nie posiada. Ty natomiast prawdopodobnie masz ulokowane pieniądze na rachunku bieżącym (w 2022 roku zdecydowało się na to prawie 70% klientów) i dzięki temu wypłacisz je natychmiast. Nawet jeżeli ulokowane zostały na lokacie terminowej, zazwyczaj może zostać ona zerwana, a gotówka trafi do Twoich rąk po prostu bez odsetek lub po potrąceniu pewnej kwoty. Banki mierzą się zatem z problemem luki płynności – występuje niedopasowanie pomiędzy tym, jak długo trwa spłata kredytu, a tym, jak szybko Ty możesz wypłacić gotówkę, z której ten kredyt jest finansowany.
Sytuacja nie jest nietypowa – w przypadku upadłości przedsiębiorstw często odzyskanie środków jest utrudnione. Sektor finansowy jest narażony jednak na efekt domina. Problemy jednej instytucji powodują spadek zaufania do całego sektora i mogą przyczynić się do problemów kolejnych banków. Z tego względu w Unii Europejskiej stworzono system gwarantowania depozytów. Oznacza to, że w Polsce Twoje środki w jednym banku są chronione do wysokości 100 tys. euro. Zmniejsza to presję społeczeństwa na ochronę swoich pieniędzy, gdyż do określonej kwoty o stracie nie może być mowy. Banki, ze względu na swoją rolę, nie mogą tak po prostu upaść i reguluje to jednolity mechanizm restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji. W ramach Single Resolution Mechanism stosuje się różne narzędzia zapewniające ciągłość funkcjonowania sektora finansowego: wydzielanie dobrych i złych aktywów czy tworzenie nowych jednostek (jak w przypadku upadku Getin Noble Banku w Polsce – obecnie funkcjonuje VeloBank S.A.).
Biegi w stylu nowoczesnym
Banki jednak nie upadają bez powodu i do upadłości przyczynia się wiele różnych czynników. W marcu 2023 roku w USA upadł Silicon Valley Bank, który był źle zarządzany. Zainwestowano ogromną kwotę w papiery wartościowe, które utraciły swoją wartość. Wyjątkowość banku opierała się na inwestowaniu w start-upy oraz silnych powiązaniach z sektorem technologicznym. Gdy sektor ten napotkał jednak problemy z płynnością, zmalały depozyty banku, który musiał sprzedać papiery z dużą stratą – której w przypadku pozostawienia papierów wcale wykazywać nie musiał – strata istniała tylko teoretycznie. Po ogromnej stracie inwestorzy zaczęli się wycofywać, a klienci podejmować gotówkę. Bank upadł w ciągu 48 godzin – jest to pewna współczesna forma runu na bank, którą możemy obserwować obecnie – dziejąca się poprzez Internet – wyjątkowo szybka i niebezpieczna.
Można zadać sobie pytanie, jak to się stało, skoro w USA depozyty również są chronione. Środki zdeponowane w tym banku osiągały znaczną wielkość, w związku z czym przekraczały wysokość gwarancji, a to oznacza, że w przypadku upadłości ludzie potencjalnie straciliby większą część oszczędności. Bank ten funkcjonował zatem, jak gdyby system gwarantowania depozytów w ogóle nie istniał. Silicon Valley Bank poddał się jednocześnie efektowi domina – dwa dni wcześniej z powodu runu upadł Silvergate Bank. To pokazuje, jak ważne jest budowanie zaufania do sektora finansowego oraz jak różne błędy mogą łatwo przyczynić się do „biegu bankowego”, a w konsekwencji nawet do upadku.
Bibliografia
Jaworski W.L., Zawadzka Z. et al., Bankowość podręcznik akademicki, poltext, Warszawa 2007, s. 22, 23
Klimontowicz M. et al., Bankowość dla praktyków. Europejski certyfikat bankowca EFCB 3E, Związek Banków Polskich, Warszawa 2017, s. 28, 231, 338, 340
Diamond D.W. Dybvig P. H., Bank Runs, Deposit Insurance, and Liquidity, Journal of Political Economy, University of Chicago Press, 1983, s. 407
Główny Urząd Statystyczny, Wyniki finansowe banków w 2022 r., 2023
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/59/UE z dnia 15 maja 2014 r.
SVB Financial Group, 2021 Annual Report, 01.03.2022, dostęp: https://ir.svb.com/financials/annual-reports-and-proxies/default.aspx
Copeland, Rob, Flitter, Emily, Farrell, Maureen, Silicon Valley Bank Fails After Run by Venture Capital Customers, The New York Times, dostęp: https://www.nytimes.com/2023/03/10/business/silicon-valley-bank-stock.html
Autor: Michał Walter, Uniwersytet Jagielloński
