Streszczenie
Rolnictwo jest integralnie powiązane z przyrodą. W związku z tym podlega ono szczególnemu ryzyku związanemu z występowaniem niekorzystnych zjawisk zwłaszcza uszkodzeń herbicydowych Przekładają się one na zmienność plonowania, a co za tym idzie na wielkość produkcji rolnej, cen żywności i dochodów rolników, a szczególnie na zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego. Takie niekorzystne konsekwencje zmian herbicydowych można jednak osłabić i regulować prawnie wdrażając skuteczną politykę przeciwdziałania owym zmianom.
Słowa kluczowe: prawo rolne, odszkodowanie, uszkodzenie herbicydowe
Summary
Agriculture is integrally connected with nature. Therefore, it is subject to a particular risk related to the occurrence of unfavorable phenomena, especially herbicide damage. They translate into the variability of yields, and thus the volume of agricultural production, food prices and farmers’ income, and in particular to ensuring food security. However, such adverse consequences of herbicide changes can be mitigated and legally regulated by implementing an effective policy to counteract these changes.
Keywords: agricultural law, compensation, herbicide damage
Początki rolniczej działalności człowieka sięgają IX w. p.n.e. gdy człowiek pierwotny nie prowadził żadnych działań związanych ze zwalczaniem chwastów. Jedyną formą była ich ręczna eliminacja. Pierwszym dowodem na działanie człowieka, które wiązało się ze zwalczaniem niepożądanych roślin, są przekazy biblijne. Epoka w której nastąpił rozwój i produkcja środków chwastobójczych była to druga połowa XIX. Sama nazwa ,,herbicydu’’ pochodzi od łacińskiego herba – ziele i cedeo – niszczyć. Od połowy lat 50. nastąpił gwałtowny rozwój herbicydów. Obecnie na rynek Polski trafiają środki ultranowoczesne oraz wszechstronnie przebadane. Ochrona roślin, jako jedna z fundamentalnych zasad ochrony środowiska jest szczególną dziedziną produkcji rolnej związaną z podejmowaniem szeregu decyzji, wyborów oraz działań przez rolników. Od tego zależy bowiem zdrowie nie tylko roślin a także człowieka i zwierząt. Zaspokojenie dzisiejszych potrzeb żywnościowych jest niemożliwe bez zastosowania owych środków. Pomimo rozwoju różnych metod ochrony roślin, środki chemiczne stanowią nadal główne narzędzie w ograniczeniu populacji chwatów.
Współczesna produkcja rolna stawia czoła nowoczesnym wyzwaniom jakimi są rosnące wymagania konsumenta, poszanowanie środowiska, walorów przyrodniczych oraz krajobrazowych. Duży wpływ wywierają na to normy prawne w tym Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie zrównoważonego stosowania środków ochrony roślin i w sprawie zmiany rozporządzenia (UE) 2021/2115 będące częścią strategii Od Pola do Stołu , które ma doprowadzić do ograniczenia stosowania środków ochrony roślin w unijnych gospodarstwach rolnych o 50% do 2030 roku kosztem producentów rolnych. Ograniczenie te jest nie uniknione i nastąpi ze względów klimatycznych.
Bezpieczne stosowanie herbicydów leży we wspólnym interesie rolników, producentów i konsumentów. Stosowanie środków chemicznych ma swoje wady i konsekwencje. Przy nieprawidłowym stosowaniu herbicydów jak również wielokrotnym używaniu ich rok po roku, odporność chwastów może wykształcić się na tyle szybko, że ich producenci nie nadążą z tworzeniem środków ochrony roślin, co za tym idzie rosną także wymagania w zakresie opracowywania i rejestracji nowych substancji aktywnych. W ten sposób wyniku, czego nowe rozwiania są rzadko wprowadzane na rynek.
Nigdy nie mamy gwarancji, że zastosowany herbicyd będzie całkowicie bezpieczny dla chronionej rośliny, jednak można zmniejszyć szanse wystąpienia uszkodzeń oraz zminimalizować stopień ich nasilenia. Punktem wyjściowym w tej kwestii powinno być szczegółowe zapoznanie się z etykietą środka i stosowanie się do zawartych niej wytycznych. Istotne jest, aby środek stosować tylko w gatunkach wyszczególnionych w etykiecie i w dawce nie wyższej niż maksymalnie zalecana. Zabieg powinien być wykonany w fazie rozwojowej rośliny uprawnej mieszczącej się w zakresie rekomendowanym przez producenta.
Kolejną wadą agrochemikaliów jest ich bezpośredni wpływ na zdrowie zwierząt i oczywiście człowieka poprzez zanieczyszczenie cieków wodnych (zwiększenie ich podatności na pasożyty). Agrochemikalia mogą negatywnie oddziaływać na zapylacze i wielu naturalnych wrogów szkodników destabilizując ekosystem.
Skutkiem ubocznym środków ochrony roślin są niekiedy również uszkodzenia herbicydowe. Uszkodzenie herbicydowe rośliny uprawnej następuje poprzez nie właściwą aplikację środka chwastobójczego lub jego zniesienie na rośliny nie stanowiące obiektu zabiegu. To dość częste zjawisko, z jakim spotykamy się na polu. Każdy herbicyd stanowi potencjalne zagrożenie dla upraw, jednak w praktyce jego negatywny wpływ na chronioną roślinę ujawnia się tylko w niektórych przypadkach.
Jedną z przyczyn uszkodzeń jest niewłaściwie dobrany preparat, zbyt wysoka dawka preparatu, niewłaściwa faza rozwojowa rośliny zwalczanej i uprawnej, oprysk wykonany o niewłaściwej porze doby lub przy niewłaściwej pogodzie, oprysk wykonany na rośliny uszkodzone, osłabione, chore, niestarannie uprawiona gleba i wykonany siew w przypadku oprysku przed schodowego, znoszenie cieczy roboczej na sąsiednie uprawy z powodu zbyt silnego wiatru podczas oprysku lub niewłaściwie wykonanego przejazdu, niewłaściwie dobrane lub niesprawne dysze opryskiwacza, nakładanie się oprysku na uwrociach itd.
Herbicydy powodują zakłócenia w przebiegu procesów życiowych roślin, w skutek, czego chwasty giną lub ich wzrost i rozwój zostaje mocno ograniczony. Rośliny posiadają co prawda zdolność do radzenia sobie z negatywnym działaniem herbicydu dzięki sprawnie przebiegającym procesom jego rozkładu do związków nieszkodliwych. Istnieją jednak sytuacje, w których proces ten przebiega wolniej, w związku, z czym roślina przez dłuższy czas narażona jest na kontakt z herbicydem, co z kolei odbija się negatywnie na jej wzroście i rozwoju.
Pierwszymi oznakami negatywnego działania herbicydu na roślinę uprawną są zmiany w morfologii roślin. Można je zaobserwować po pewnym czasie od oprysku, w zależności od rodzaju środka i warunków pogodowych. Fitotoksyczny wpływ herbicydów aplikowanych w wysokich temperaturach, może uwidocznić się już po kilku godzinach po wykonanym zabiegu. W przypadku temperaturze bliskiej 0°C może ujawnić się dopiero po kilku tygodniach.
Uszkodzenia herbicydowe mogą mieć różną skalę i długość czasu utrzymywania się na roślinach. Na ogół są to niewielkie, krótkotrwałe zmiany, jednak zdarzają się również poważne uszkodzenia plantacji, skutkujące silnym obniżeniem plonowania, a nawet wymagające jej likwidacji. Często obniżony jest wigor roślin, skraca się ich cykl życiowy, opóźniać kwitnienie i owocowanie, zwiększać podatność na patogeny a ozimin na wymarzanie a w skrajnych przypadkach widoczne są straty w plonach i pogarsza się jego, jakość. O wielkości uszkodzenia decyduje zespół powiązanych ze sobą czynników takich jak m.in. odmiana rośliny uprawnej, faza rozwojowa, kondycja roślin, przebieg pogody, poprawność wykonania zabiegu. Herbicydów nie należy stosować przed nadchodzącym przymrozkiem, a w przypadku jego wystąpienia powinno się odczekać z zabiegiem kilka dni, aby dać czas roślinom na regenerację. Wystąpieniu uszkodzeń sprzyja jednocześnie zbyt wysoka temperatura w czasie zabiegu. Maksymalna temperatura stosowania środka podana jest w etykiecie środka i dla zdecydowanej większości herbicydów wynosi 25°C.
Do najczęściej obserwowanych zmian w morfologii roślin można zaliczyć: chlorozy, nekrozy, żółknięcie i odbarwienie blaszek liściowych, zasychanie blaszek liściowych, zahamowanie wzrostu, deformacje roślin. Rodzaj tych zmian zależy od mechanizmu działania zastosowanego środka. Środki chwastobójcze o takim samym mechanizmie działania powodują podobne objawy działania na roślinach.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRAWNA
Istotą odpowiedzialności prawnej w ochronie środowiska jest wypełnienie nadrzędnego obowiązku ochrony środowiska oraz ponoszenia konsekwencji prawnych w przypadku ich naruszenia. Obejmuje ona odpowiedzialność administracyjną, karną i cywilną dotycząca zarówno producenta rolnego jaki producenta środka herbicydowego.
Wyżej wymieniona odpowiedzialność administracyjna ma coraz większe znaczenie dla osób fizycznych niebędących podmiotami korzystającymi ze środowiska, a wykonujących nałożone na nich przez organ ochrony środowiska obowiązki prawne. Jest to rodzaj odpowiedzialności prawnej, egzekwowanej przez organy ochrony środowiska, przez wydawane decyzji administracyjnej. Jedna z takich decyzji mówi o zapobieganiu negatywnemu oddziaływaniu na środowisko spowodowanemu przez osobę fizyczną. Podstawą odpowiedzialności administracyjnej wynikającej z tej decyzji jest czyn bezprawny, niekoniecznie zaś zawiniony. Instytucja odpowiedzialności administracyjnej w ochronie środowiska jest wynikiem rozszerzania się zakresu obowiązków ochronnych osób fizycznych niebędących podmiotami korzystającymi ze środowiska.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRODUCENTA HERBICYDU
W Polsce importerem środków ochrony roślin wyprodukowanych w Unii Europejskiej w rozumieniu przepisów o produkcie niebezpiecznym nie jest ich dystrybutor tylko posiadacz zezwolenia na wprowadzenie tego środka ochrony roślin do obrotu w Polsce, który najczęściej jest także jego producentem zgodnie z art. 2pkt 14 ustawy o środkach ochrony roślin w zw. z art. 3 pkt 24 Rozporządzenia nr1107/2009.
Jednym z podmiotów odpowiedzialnych za uszkodzenia herbicydowe może być producent herbicydów. Przyczyną uszkodzeń herbicydowych są często wady techniczne preparatu chwastobójczego wywołane przez producenta specyfiku. Nawet, gdy rolnik dotrzyma najwyższej staranności to i tak zastosowanie wadliwego produktu wywoła szkody w uprawach doprowadzając do uszkodzeń roślin, z zanieczyszczenie środowiska naturalnego a także płodów rolnych. W płodach rolnych mogą znajdować się pozostałości pestycydów kiedy to w konsekwencji Państwowy Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa jest uprawniony do wydania decyzji o zniszczeniu plonów, co doprowadzi do brak możliwości ich sprzedaży .Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny została wprowadzona do porządku prawnego na mocy art.18 pkt 6 ustawy z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, tj. przepisów kodeksu cywilnego
Producent za wytwarzanie w zakresie swojej działalności gospodarczej produktu niebezpiecznego, odpowiada za szkodę wyrządzoną komukolwiek przez ten produkt. Z tego tytułu producentowi rolnemu lub osobie stosującej dany herbicyd przysługuje odszkodowanie na mieniu na postawie art. 449 Kodeksu cywilnego. Naprawienia szkody domagać się może nie tylko konsument, ale każdy, kto został poszkodowany przez produkt niebezpieczny. Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się lub przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednak w każdym wypadku roszczenie przedawnia się z upływem lat dziesięciu od wprowadzenia produktu do obrotu. W tym celu powoływana jest specjalna komisja do badań toksyczności substancji czynnych zawartych w preparatach, na organizmy żywe. Jest to proces trudny do udowodnienia przed ogranemu ścigania i zazwyczaj nie jest podejmowany przez producenta rolnego.
ODPOWIEDZILNOŚĆ PRODUCENTA ROLNEGO
Znajomość i przestrzeganie przepisów dotyczących środków ochrony roślin stanowią gwarancję bezpieczeństwa rolnika. Składowanie i stosowanie tych preparatów przez rolnika wymaga posiadania odpowiednich warunków, wiedzy i sprzętu. Takie bezpieczeństwo zostanie zapewnione wyłącznie wtedy, gdy środki ochrony roślin są nie tylko należycie produkowane, lecz także należycie wprowadzane do obrotu i przede wszystkim właściwie stosowane.
Obowiązki producenta rolnego zawarte są w ustawie z dnia 8 marca 2013 r. o środkach ochrony roślin oraz w kodeksie cywilnym. Ustawa o środkach ochrony roślin ma na celu zapewnić bezpieczeństwo rolnika oraz otoczenia. W związku, z czym ustawodawca przewiduje kary za konkretnie wskazane zachowania, które są groźne dla ludzi, zwierząt lub środowiska. Artykuł 76 ust. 1 ustawy o środkach ochrony roślin zawiera szereg wyszczególnionych niedozwolonych zachowań obejmujących rolników a także innych uczestników rynku środków ochrony roślin, przede wszystkim sprzedawców środków ochrony roślin na każdym szczeblu ich dystrybucji.
Największym wykroczeniem jest wykonywanie zabiegów ochrony roślin z zastosowaniem środka ochrony roślin, na który w Polsce nie zostało wydane zezwolenie na wprowadzenie do obrotu ani na handel równoległy.
Przepis ten odnosi się również do falsyfikatów środków ochrony roślin. Popełnienie tego czynu jest dodatkowo groźne, gdyż może również generować odpowiedzialność odszkodowawczą rolnika oraz utratę dotacji. Kupowanie środków ochrony roślin w legalnie działających sklepach eliminuje ryzyko popełnienia tego czynu. Dodatkowo użytkownik nieprofesjonalny czyli nawet amator hobbysta który ma ogródek przydomowy nie może stosować środków ochrony roślin przeznaczonych dla rolników profesjonalnych (etykieta każdego preparatu wyraźnie wskazuje, dla kogo jest przeznaczony). Zakazane jest również stosowanie środka ochrony roślin niezgodnie z zawartymi w etykiecie wymaganiami w postaci m.in. maksymalnej dawki na hektar dla każdorazowego zastosowania, okresu pomiędzy ostatnim zastosowaniem a zbiorem lub innych wynikających wprost z wpisanych w etykiecie ograniczeń stosowania. Rolnik musi pamiętać, że należy korzystać ze środków ochrony roślin w sposób niestwarzający zagrożenia dla zdrowia ludzi, zwierząt lub dla środowiska, w szczególności musi uwzględniać możliwości zniesienia środków ochrony roślin na obszary lub obiekty niebędące celem zabiegu oraz warunki atmosferyczne podczas stosowania środków ochrony roślin (przykładowo, środki ochrony roślin na terenie otwartym stosuje się, jeżeli prędkość wiatru nie przekracza 4 m/s). Poza powyższymi rolnik musi przestrzegać wymogów bezpieczeństwa przy stosowaniu lub przechowywaniu środków ochrony roślin, Co więcej, rolnik nie może używać lub unieszkodliwiać opakowania środka ochrony roślin w sposób stwarzający zagrożenie dla zdrowia ludzi, zwierząt lub dla środowiska .Na koniec należy wspomnieć, że środki ochrony roślin przeznaczone dla użytkowników profesjonalnych mogą być stosowane wyłącznie przez osoby legitymujące się ważnym zaświadczeniem o przejściu stosownego szkolenia. Niezmiernie ważne jest również stosowanie środków ochrony roślin sprawnym technicznie i właściwie skalibrowanym sprzętem.
Za niedotrzymanie wymogów ustawowych stosuje się środki karne, które wahają się w przedziale od 20 do 5000 zł, wymierzane są w trybie przepisów ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Wysokość grzywny ustalana jest indywidualnie według uznania organu ją nakładającego tj. wojewódzkich lub państwowych inspektorów ochrony roślin lub sądu, na podstawie oceny stopnia społecznej szkodliwości czynu i z uwzględnieniem celów kary w zakresie społecznego oddziaływania oraz celów zapobiegawczych i wychowawczych wobec ukaranego. Każde z nienależytych zachowań opisanych w ustawie można popełnić umyślnie lub nieumyślnie. Prawo przewiduje nałożenie niższej kary w przypadku pojedynczego naruszenia ustawy, niepopełnienie uprzednio takiego samego wykroczenia czy też istnienie trudnej sytuacji materialnej po stronie obwinionego. W przypadku sprowadzenia niebezpiecznego dla życia lub zdrowia środka w wielkich rozmiarach kara może wynosić do 8 lat więzienia, a z tytułu zanieczyszczenia wody, powietrza lub ziemi do 5 lat więzienia.
Niektóre przypadki uszkodzeń plantacji biorą się z samowoli sporządzania mieszanin herbicydowych lub herbicydu z innymi agrochemikaliami bez oparcia się na fachowej wiedzy. Mieszanie agrochemikaliów jest kuszącą opcją dla rolników, aby zmniejszyć koszty produkcji oraz ułatwić organizację prac w gospodarstwie. Postawą aby tego nie praktykować jest etykieta z instrukcją stosowania z której wynika, że takie działania są niedozolne. Istnieją jednak przypadki, w których to producent ma prawo stosować taką mieszaninę w sposób zgodny z etykietą. Wynika to z prawa unijnego, które zakłada, ze jeżeli w etykiecie nie ma konkretnej informacji, że czegoś nie można to wtedy można, tylko tyle, ze producent bierze odpowiedzialność na siebie i nie może rościć pretensji do producentów jeżeli coś pójdzie nie tak. Co więcej jest to konieczność, ponieważ brak mieszania spowodowałby że rolnicy musieliby wykonywać zabieg 2-3 razy częściej co wcale nie byłoby korzystne dla środowiska. Proszę to zweryfikować sobie od strony prawnej może jeszcze
W przypadku niedopasowania składników mieszaniny, nie tylko tracimy na skuteczności, lecz również możemy zaszkodzić roślinie uprawnej.
Coraz częstym trendem jest informacja na etykietach produktów do oprysków o obowiązku poinformowania o planowanym zabiegu wszystkich zainteresowanych w tym naszych najbliższych sąsiadów i pszczelarzy a także tych, co zwrócą się do nas o taką informacje, i potencjalnie mogą być narażeni na znoszenie cieczy użytkowej. Diametralne znaczenie ma badanie pozostałości pestycydów.
Aby móc oferować produkty swoich upraw na rynku konsumenckim, istotne jest zapewnienie spełniania wymogów określonych w Rozporządzeniu (WE) Nr 396/2005 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 lutego 2005 r., Dlatego ważnym aspektem przy stosowaniu środków ochrony roślin jest, m.in. przestrzeganie zaleceń producenta odnośnie dawkowania i czasu karencji – czasu, który musi upłynąć od momentu zastosowania danego preparatu po to, by uniknąć ryzyka przekroczenia dopuszczalnych limitów pozostałości pestycydów.
Niektóre z wymogów stawianych przez punkty skupu lub grupy producenckie są nawet bardziej restrykcyjne niż te, określone w Rozporządzeniu (WE) Nr, 396/2005. Aby mieć pełną świadomość i obraz tego jak kształtują się poziomy pozostałości stosowanych środków ochrony w naszych uprawach, warto przekazać próbkę do laboratorium w celu określenia, co zawiera.
Pobieranie prób jest etapem przed analitycznym, który może wpływać na uzyskanie wiarygodnych wyników badań. Zalecane jest, aby podczas dokonywania poboru prób korzystać z usług wykwalifikowanych prób obiorców. W sytuacji kiedy nie jest to możliwe, należy kierować się wytycznymi znajdującymi się w Rozporządzeniu MRiRW z dn. 27 listopada 2013 roku w sprawie pobierania próbek roślin, produktów roślinnych lub przedmiotów do badań na obecność pozostałości środków ochrony roślin. Rozporządzenie to zawiera dyrektywy odnośnie przygotowania próbki pierwotnej w sposób reprezentatywny, co umożliwi w przybliżeniu przypisać wynik analizy do całej populacji.. Materiały przeznaczone do badań należy pobrać do opakowania oraz zabezpieczyć przed negatywnym wpływem czynników zewnętrznych.
Ustawa wyodrębnia użytkowników profesjonalnych, czyli rolników stosujących środki ochrony roślin w celach zarobkowych w szczególności w ramach działalności gospodarczej lub zawodowej, w tym w rolnictwie i leśnictwie oraz użytkowników nieprofesjonalnych, stosujący środki ochrony roślin na własne, niezwiązane z zarabianiem pieniędzy potrzeby. Z kolei na użytkowników profesjonalnych ustawa nakłada więcej obowiązków, co zostało uwidocznione również w liczbie przewidzianych przez ustawodawcę czynów karalnych.
Szczególnym przypadkiem jest uszkodzenie herbicydowe wywołane przez właściciela sąsiedniej działki, który poprzez nienależyte użycie środka herbicydowego uszkodził sąsiednią uprawę. W takim przypadku poszkodowany rolnik może ubiegać się o odszkodowanie. Zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, każdy posiadacz gospodarstwa rolnego ma obowiązek zawrzeć umowę ubezpieczenia budynków rolniczych od zdarzeń losowych oraz umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej rolnika obejmującą szkody związane z posiadaniem gospodarstwa rolnego. tzw. OC rolnika. Nie zawarcie umów ubezpieczenia obowiązkowego może spowodować nałożenie kary finansowej. W określonych okolicznościach to właśnie ubezpieczenie można wykorzystać na poczet powstałej szkody –
Samo posiadanie ważnej umowy ubezpieczenia OC nie oznacza jeszcze jednak, iż ubezpieczyciel ponosi odpowiedzialność gwarancyjną i wypłaca odszkodowanie za każde zdarzenie, w wyniku, którego powstaje szkoda w dobrach innej osoby. Odszkodowanie może zostać wypłacone tylko wówczas, jeżeli ubezpieczony rolnik ponosi za dane zdarzenie odpowiedzialność na podstawie przepisów obowiązującego prawa, w tym przede wszystkim zgodnie z kodeksem cywilnym.
Przy ocenie poniesionej szkody na mieniu należy wziąć po uwagę czy osoba wykonująca oprysk, działając w sposób racjonalny i należytą starannością, mogła przewidzieć, że jej zachowanie spowoduje szkodę. Inaczej, zatem będzie należało ocenić skutki jednorazowego silnego podmuchu wiatru, który powstał podczas prac, a inaczej skutki wykonywania oprysków podczas całodniowej wietrznej pogody. Drugim krokiem będzie ocenienie czy rzeczywiście przeniesiony oprysk był przyczyną uszkodzenia uprawy – należy tutaj wykluczyć inne potencjalne przyczyny. Ostatnim etapem jest oszacowanie wysokości szkody, która powinna odpowiadać wysokości rzeczywistych strat oraz utraconych korzyści, jakie rolnik poniósł lub poniesie w związku ze zdarzeniem. Jeżeli Zostaną spełnione powyżej opisane przesłanki tj. szkoda, związek przyczynowy z działaniem sprawcy, zawinione działanie sprawcy można wtedy dochodzić odszkodowania od sprawcy szkody. Kolejnym krokiem powinno być ustalenie właściwej osoby odpowiedzialnej za powstanie szkody oraz zgłoszenie roszczeń bezpośrednio do tej osoby lub do jej ubezpieczyciela. Prawidłowe ustalenie okoliczności faktycznych i prawnych związanych ze zgłoszonym roszczeniem wymaga przeprowadzenia przez ubezpieczyciela tzw. postępowania likwidacyjnego, polegającego na ogół na wykonaniu oględzin szkody, przepytaniu świadków, zebraniu niezbędnych dokumentów. W przypadku ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej, trudno jest mówić o ogólnej regule w tego typu sprawach. O przyjęciu lub odmowie przyjęcia odpowiedzialności ubezpieczyciela mogą decydować na pierwszy rzut oka nieistotne szczegóły, z tego względu zdarza się, że dwie pozornie podobne sprawy zostają rozstrzygnięte w sposób odmienny
Ustawa przewiduje kary za konkretnie wskazane zachowania, które w ocenie ustawodawcy są groźne dla ludzi, zwierząt lub środowiska. Cała lista takich czynów znajduje się w art. 76 ust. 1 Ustawy i obejmuje ona nie tylko rolników, lecz także innych uczestników rynku środków ochrony roślin, przede wszystkim sprzedawców środków ochrony roślin na każdym szczeblu dystrybucji. Ustawa dzieli na użytkowników profesjonalnych, czyli rolników stosujących środki ochrony roślin w celach zarobkowych, w szczególności w ramach działalności gospodarczej lub zawodowej, w tym w rolnictwie i leśnictwie oraz użytkowników nieprofesjonalnych, którymi są stosujący środki ochrony roślin na własne, niezwiązane z zarabianiem pieniędzy potrzeby (np. prywatne sady i ogródki, z których warzywa i owoce idą na prywatną konsumpcję).Na użytkowników profesjonalnych Ustawa nakłada więcej obowiązków, co zostało uwidocznione również w liczbie przewidzianych przez ustawodawcę czynów karalnych.
Ustawodawca przewidział wobec rolników kary za szereg konkretnych zachowań, opisanych dokładnie w ramach art. 76 ust. 1 Ustawy. Bezsprzecznie największym wykroczeniem jest wykonywanie zabiegów ochrony roślin z zastosowaniem środka ochrony roślin, na który w Polsce nie zostało wydane zezwolenie na wprowadzenie do obrotu ani tzw. pozwolenie na handel równoległy. Przepis ten odnosi się również do podrobionych środków ochrony roślin. Popełnienie tego czynu jest dodatkowo groźne, gdyż może również generować odpowiedzialność odszkodowawczą rolnika oraz utratę dotacji. Kupowanie środków ochrony roślin w legalnie działających sklepach eliminuje ryzyko popełnienia tego czynu. Dodatkowo użytkownik nieprofesjonalny nie może stosować środków ochrony roślin przeznaczonych dla użytkowników profesjonalnych (etykieta każdego preparatu wyraźnie wskazuje, dla kogo jest przeznaczony). Zakazane jest również stosowanie środka ochrony roślin niezgodnie z zawartymi w etykiecie wymaganiami w postaci m.in. maksymalnej dawki na hektar dla każdorazowego zastosowania, okresu pomiędzy ostatnim zastosowaniem a zbiorem lub innych wprost wpisanych w etykiecie ograniczeń stosowania. Rolnik musi pamiętać, że należy korzystać ze środków ochrony roślin w sposób niestwarzający zagrożenia dla zdrowia ludzi, zwierząt lub dla środowiska, w szczególności musi uwzględniać możliwości zniesienia środków ochrony roślin na obszary lub obiekty niebędące celem zabiegu oraz warunki atmosferyczne podczas stosowania środków ochrony roślin (przykładowo, środki ochrony roślin na terenie otwartym stosuje się, jeżeli prędkość wiatru nie przekracza 4 m/s) . Poza powyższymi rolnik musi przestrzegać wymogów bezpieczeństwa przy stosowaniu lub przechowywaniu środków ochrony roślin (przede wszystkim w sposób zapewniający, że te preparaty są niedostępne dla dzieci). Co więcej, rolnik nie może używać lub unieszkodliwiać opakowania środka ochrony roślin w sposób stwarzający zagrożenie dla zdrowia ludzi, zwierząt lub dla środowiska (opakowania po środkach ochrony roślin dla profesjonalistów co do zasady można za darmo zwrócić sprzedawcy). Na koniec należy wspomnieć, że środki ochrony roślin przeznaczone dla użytkowników profesjonalnych mogą być stosowane wyłącznie przez osoby legitymujące się ważnym zaświadczeniem o przejściu stosownego szkolenia. Niezmiernie ważne jest również stosowanie środków ochrony roślin sprawnym technicznie i skalibrowanym sprzętem. W zależności od rodzaju maszyny badania w celu potwierdzenia jej sprawności technicznej wykonuje się co 3 lub co 5 lat.
Odmienną odpowiedzialnością opisaną w doktrynie prawa są warunki umowy kontraktacji Ma ona znaczący wpływ na funkcjonowanie gospodarstw rolnych. Umowa kontraktacji ma na celu powiązanie produkcji w rolnictwie z jej wprowadzaniem na rynek przez zapewnienie producentowi rolnemu zbytu na wytwarzane produkty. Potrzeba zawierania tego kontraktu wynika z sezonowości działalności rolniczej, jej uzależnienia od warunków. Umowa kontraktacji została wprowadzona do Kodeksu cywilnego z 1964 r. i od tego czasu stanowi odrębny typ umowy nazwanej, uregulowanej w art. 613 do 626 k.c. Zgodnie z art. 616kc głównym obowiązkiem producenta rolnego jest wytworzenie i dostarczenie kontraktującemu oznaczonej ilości produktów rolnych określonego rodzaju. Rodzaj dostarczanych produktów rolnych określa umowa kontraktacji. Umowa powinna też określać ile należy ich wytworzyć i jakim powinny odpowiadać cechom Ilość produktów może być oznaczona w konkretnej liczbie i wadze. I obszaru, z którego produkty te mają być zebrane. W okresie wytwarzania produktu producent ma obowiązek umożliwić kontraktującemu nadzór oraz kontrolę nad przebiegiem prac, które zmierzają do wykonania umowy.
Kolejnym obowiązkiem producenta jest dostarczenie produktów rolnych kontraktującemu. Zgodnie z art. 618 Kodeksu cywilnego świadczenie producenta powinno być spełnione w miejscu wytworzenia zakontraktowanych produktów, chyba że co innego wynika z umowy. Strony w umowie mogą inaczej oznaczyć miejsce spełnienia świadczenia oraz kto ponosi koszty transportu produktów do miejsca ich odbioru.
Producent powinien dostarczyć kontraktującemu produkty w ustalonym w umowie terminie. Jednak zgodnie z art. 620 Kodeksu cywilnego kontraktujący nie może odmówić przyjęcia świadczenia częściowego, gdy przedmiot kontraktacji jest podzielny. Strony mogą jednak tę kwestie uregulować inaczej.
Podstawowym obowiązkiem kontraktującego jest odbiór zakontraktowanych produktów w umówionym terminie oraz zapłata umówionej ceny Ponadto kontraktujący może być zobowiązany do spełnienia tzw. świadczeń dodatkowych. W szczególności chodzi tu o:zapewnienie producentowi możności nabycia określonych środków produkcji i uzyskania pomocy finansowej, pomoc agrotechniczną i zootechniczną.
Jeśli producent rolny nie wykona zobowiązania lub wykona je nienależycie obowiązany jest do naprawienia szkody.
Producent rolny nie jest jednak zobowiązany do naprawienia szkody poniesionej przez kontraktującego jeżeli niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które producent nie ponosi odpowiedzialności. Zgodnie z art. 623 Kodeksu cywilnego jeżeli umowa kontraktacji wkłada na producenta obowiązek zgłoszenia w określonym terminie niemożności dostarczenia przedmiotu kontraktacji wskutek okoliczności, za które producent odpowiedzialności nie ponosi, to niedopełnienie tego obowiązku z winy producenta wyłącza możność powoływania się na te okoliczności. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy kontraktujący o powyższych okolicznościach wiedział albo gdy były one powszechnie znane. Przykładem może tu być klęska żywiołowa.
Z niemożliwością świadczenia producenta, za którą żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności wiąże się obowiązek zwrotu przez producenta pobranych zaliczek i kredytów bankowych Przepis nakazuje zwrócić tylko zaliczki i kredyty bankowe. Przykładem tego jest wartość pomocy agrotechnicznej i zootechnicznej. Wyżej wymieniona pomoc finansową obejmuje zwrot środków jakie producent zużył ją na cele produkcji, która bez jego winy się nie powiodła.
W przypadku odpowiedzialności za wady fizyczne i prawne ponosi je zarówno producent, jak i kontraktujący. Producent odpowiada jeśli przedmiot umowy kontraktacji ma wady. Natomiast kontraktujący ponosi odpowiedzialność z tytułu rękojmi, jeśli wady mają środki produkcji dostarczone producentowi.
Wada fizyczna polega na niezgodności rzeczy będącej przedmiotem umowy kontraktacji z umową Do rękojmi za wady fizyczne w tym przypadku uszkodzenia po herbicydowe i prawne przedmiotu kontraktacji oraz środków produkcji dostarczonych producentowi przez kontraktującego stosuje się odpowiednio przepisy o rękojmi przy sprzedaży
W związku z czym rolnik jest zobowiązany do zawarcia umowy ubezpieczenia OC rolników z tytułu posiadania gospodarstwa rolnego. Według art. 9 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych umowa ubezpieczenia obowiązkowego odpowiedzialności cywilnej obejmuje odpowiedzialność cywilną podmiotu objętego obowiązkiem ubezpieczenia za szkody wyrządzone czynem niedozwolonym oraz wynikłe z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, o ile nie sprzeciwia się to ustawie lub właściwości danego rodzaju stosunków. Zasadne zatem wydaje się przyjęcie, że chodzi także o szkody wynikające z niewykonania lub nienależytego wykonania umowy kontraktacji czy sprzedaży płodów rolnych. Artykuł 53 ustawy określa szkody, za które zakład ubezpieczeń nie odpowiada, np. powstałe wskutek uszkodzenia, zniszczenia, utraty lub zaginięcia rzeczy wypożyczonych lub przyjętych przez osobę objętą ubezpieczeniem OC rolników do użytkowania, przechowania lub naprawy. Nie zostały tam wskazane szkody związane z umową kontraktacji.
Bez względu na to, czy wady są istotne, czy nie kontraktujący może korzystać z innych uprawnień przysługujących z tytułu rękojmi np. może żądać wymiany dostarczonych przedmiotów lub niezwłocznego usunięcia wady.
Oprócz uprawnień z tytułu rękojmi osoba uprawniona może żądać również naprawienia szkody, którą poniosła wskutek istnienia wady. W doktrynie obwiązuje 2 letni termin przedawnienia roszczeń producenta oraz kontraktującego.
Termin ten zaczyna biec od dnia spełnienia świadczenia przez producenta, czyli od dostarczenia zakontraktowanego produktu kontraktującemu, a jeśli świadczenie było spełniane częściami od dnia spełnienia ostatniego świadczenia częściowego.
Natomiast w przypadku niespełnienia świadczenia przez producenta bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym producent powinien był wykonać świadczenie.
Uwagi końcowe
Reasumując można stwierdzić, że na przestrzeni ostatnich osiemdziesięciu lat nastąpił dynamiczny rozwój chemicznych środków chwastobójczych, które w tym czasie przeszły ewolucję od środków o wysokiej toksyczności, często stwarzających problemy roślinom następczym, do środków mniej szkodliwych dla środowiska i konsumentów. Cele takie jak troska o zdrowie konsumenta i środowisko w pełni wpisują się doktrynę Unii Europejskiej a jest nim Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie zrównoważonego stosowania środków ochrony roślin i w sprawie zmiany rozporządzenia (UE) 2021/2115 oraz Dyrektywa Rady z dnia 15 lipca 1991 roku nr 91/414/EWG, która zawiera w swej preambule stwierdzenie mówiące, że środki ochrony roślin dopuszczone do użycia muszą być bezpieczne w stosowaniu oraz nie mogą stwarzać zagrożenia dla zdrowia ludzi i środowiska. Wymiernego znaczenia nabiera w tym kontekście zasada o nadrzędności ochrony zdrowia ludzi i zwierząt oraz środowiska, przed osiągnięciem korzyści wynikających z tytułu wzrostu poziomu produkcji. Analizując asortyment herbicydów można stwierdzić, że nastąpił spadek liczby rejestrowanych środków. Głównym czynnikiem było przystąpienie Polski do Unii Europejskiej. Doktryna unijna wprowadziła weryfikacje oraz rejestrację wszystkich dopuszczonych do obrotu środków. Sprawiło to relewantny spadek liczby herbicydów dostępnych dla rolnika co nie odbiło się negatywnie na możliwościach ochrony plantacji przed chwastami, że nie dopuszczono do użycia środków starszej generacji o genotypie nowotworowym oraz wyższej toksyczności. Przedstawione rozważania upoważniają do sformułowania kilku wniosków. Po pierwsze, doktryna dotycząca herbicydów została wzmocniona o nowe prawne instrumenty ochrony środowiska i przeciwdziałania zmianom klimatu została bowiem znacząco rozbudowana. Kierunek ten należy ocenić pozytywnie. Po drugie, zapewnieniu skuteczności tych instrumentów będą służyć zasady nadrzędności ochrony zdrowia ludzi i zwierząt oraz środowiska. Po trzecie konsument jak i producent rolny czy producent herbicydów jest objęty odwiecznością prawną za swoje działania i produkty.
Final remarks
Summing up, it can be said that over the last eighty years there has been a dynamic development of chemical herbicides, which have evolved from highly toxic agents, often causing problems for successive plants, to agents that are less harmful to the environment and consumers. Objectives such as care for consumer health and the environment are fully in line with the doctrine of the European Union, which is the Regulation of the European Parliament and of the Council on the sustainable use of plant protection products and amending Regulation (EU) 2021/2115 and the Council Directive of July 15, 1991 No. 91/414/EEC, which contains in its preamble the statement that plant protection products authorized for use must be safe to use and must not pose a threat to human health and the environment. In this context, the principle that the protection of human and animal health and the environment takes precedence over the benefits resulting from the increase in the level of production gains measurable importance in this context. Analyzing the range of herbicides, it can be concluded that there has been a decrease in the number of registered agents. The main factor was Poland’s accession to the European Union. The EU doctrine introduced verifications and registration of all agents admitted to trading. This caused a significant decrease in the number of herbicides available to the farmer, which did not have a negative impact on the possibilities of protecting the plantation against weeds, as the use of older generation agents with a cancer genotype and higher toxicity was not allowed. The presented considerations authorize the formulation of several conclusions. Firstly, the doctrine on herbicides has been strengthened with new legal instruments for environmental protection and combating climate change, as it has been significantly expanded. This direction should be assessed positively. Secondly, the effectiveness of these instruments will be ensured by the principles of primacy of protection of human and animal health and the environment. Thirdly, the consumer as well as the agricultural producer or herbicide producer is covered by the law for eternity for their actions and products.
Literatura
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny,( Dz. U. z 2022 r. poz. 1360, 2337, 2339, z 2023 r. poz. 326)
2. Ustawa z dnia 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin, (Dz.U. 2004 nr 11 poz. 94)
3. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. O rolnictwie ekologicznym, (Dz. U. Nr 93, poz. 698)
4. Ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, (Dz.U. 2000 nr 22 poz. 271)
5. Rozporządzenie Rady nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. W sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych, (Dz. U. L. 189 z 20.07.2007r)
6. Rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady (WE) NR 1107/2009 z dnia 21 października 2009 r. dotyczące wprowadzania do obrotu środków ochrony roślin i uchylające dyrektywy Rady 79/117/EWG i 91/414/EWG
7. Dyrektywa komisji 96/12/WE z dnia 8 marca 1996 r. zmieniająca dyrektywę Rady 91/414/EWG dotyczącą wprowadzania do obrotu środków ochrony roślin
8. Dyrektywa Rady z dnia 15 lipca 1991r. dotycząca wprowadzania do obrotu środków ochrony roślin (91/414/EWG)
9. Adamczewski K., Stachecki S.: Dobra praktyka ochrony roślin w zwalczaniu chwastów.
10. Dajdok Z., Śliwiński M.: Rośliny inwazyjne Dolnego Śląska. Polski Klub Ekologiczny, Okręg Dolnośląski, Wrocław, 2007
11. Dąbrowski Z. T.: Znaczenie partnerskich powiązań przy opracowywaniu i wdrażaniu integrowanych programów ochrony roślin, Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Rośl., 1999
12. Domaradzk i K., Sadowski J.: Możliwość zmniejszenia obciążenia dla środowiska naturalnego poprzez stosowanie herbicydów w ograniczonych dawkach. Pam. Puł., 2002
13. Doruchowski G.: Elementy rolnictwa precyzyjnego w ochronie roślin, Inż. Rol., Skierniewice, 2005,
14. Godyń A., R. Hołownicki, G. Doruchowski, W. Świechowski, Dobra praktyka, Samodzielna kontrola opryskiwaczy polowych i sadowniczych, Instytut Ogrodnictwa, Skierniewice 2017
15. Haliniarz M, Kapeluszny J., Reakcja trzech odmian pszenicy jarej na zmniejszenie zalecanej dawki herbicydu chwastox trio 540 sl, Katedra Herbologii i Technik Uprawy Roślin, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Fragm. Agron. 29(2) 2012,
16. Korbas, M. Mrówczyński, P. Węgorek, R. Kierzek, A. Trtrwal, J. Danilewicz, K. Roik, Kodeks dobrej praktyki ochrony roślin ,Instytut ochrony roślin -Państwowy instytut badawczy, Poznań 2020 wydanie II
17. Lipa J. J.: Obecne i przyszłe miejsce biologicznej i innych nie chemicznych metod ochrony roślin. Prog. Plant Prot./ Post. Ochr. Rośl., 2000, 40(1): 62-70. 23. L i p a J. J., B a r t k o w s k i J.: Dobra Praktyka Ochrony Roślin – rekomendacje EPPO. Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Rośl., 1996,
18. Michel C., Koch -Achelpohler V.: Rolnictwo zrównoważone potrzebuje ochrony roślin. European Crop Prot. Ass., Brussels, 2002
19. Olszak R., Pruszyński S., Lipa J.J., Dąbrowski Z. T.: Rozwój koncepcji i strategii wykorzystania metod oraz środków ochrony roślin, Prog. Plant Prot./Post. Ochr. Rośl., 2000
20. Praczyk T., Skrzypczak G.: Herbicydy, PWRiL, Poznań, 2004
21. Rola H.: Zjawisko konkurencji wśród roślin i jej skutki na przykładzie wybranych gatunków chwastów występujących w pszenicy ozimej, Wyd. IUNG Puławy, 1982,
22. Rola J.: Ekologiczno-ekonomiczne podstawy chemicznej walki z chwastami na polach uprawnych, Mat. XXXI Sesji Nauk. IOR, 1991
23. Rolnictwo ekologiczne w Polsce, Raport o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 2019–2020 Raport 2019-2020, Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, Biuro Rolnictwa Ekologicznego i Produktów Regionalnych, Warszawa 2021
24. Suchoń A., Z prawnej problematyki umowy kontraktacji w praktyce, Przegląd Prawa Rolnego,2017
25. Top agrar Polska, 1/2023
26. Top agrar Polska, 2/2023
27. Top agrar Polska, 3/2022
28. Top agrar Polska, 3/2023
29. Top agrar Polska, 9/2022
30. Twardowski T., Michalska J. (red.): KOD: Korzyści – Oczekiwania – Dylematy biotechnologii. Wyd. EDYTOR, Poznań, 2001
31. W: Mat. Konf. Nt. Dobre praktyki w produkcji rolniczej. IUNG Puławy, 1998
Autorka: Olga Kaja Serafin
