Wstęp
Świadomość na temat zaburzeń psychicznych, problemów oraz możliwości wsparcia w tych obszarach wzrasta w społeczeństwie. Czy wiesz jednak czym jest arteterapia? Możliwe, że spotkałeś się z filmem czy serialem, gdzie pacjenci szpitali psychiatrycznych czy ośrodków dla seniorów, spotykali się w specjalnej sali i malowali, a następnie dyskutowali przez chwilę i rozchodzili się do swoich pokoi. A może to analiza rysunków dzieci, które miały narysować będąc w szkole czy przedszkolu? W poniższym artykule poprowadzę Cię przez podstawową wiedzę na temat arteterapii i czym różni się od terapii zajęciowej czy rysunku projekcyjnego.
Arteterapia
Ze względu na budowę słowa, wiele osób intuicyjnie wyczuwa na czym polega arteterapia. Jak podaje Wielki Słownik Języka Polskiego łacińskie “ars”, “artis” oznacza sztukę, a greckie “therapeía”, oznacza opiekę, terapię. Według definicji Brytyjskiego Stowarzyszenia Arteterapeutów (The British Association of Art Therapists) arteterapia to “forma psychoterapii, która wykorzystuje media artystyczne jako główny sposób ekspresji i komunikacji. W tym kontekście, sztuka nie jest używana jako narzędzie diagnostyczne, ale jako medium do rozwiązywania problemów emocjonalnych, które mogą być dezorientujące i niepokojące”. Idąc dalej, Amerykańskie Stowarzyszenie Arteterapii (The American Art Therapy Association) opisuje cele arteterapii jako “poprawę zdolności poznawczych, funkcji sensoryczno- motorycznych, wzmacnianie poczucia własnej wartości oraz samoświadomości, wsparcie odporności emocjonalnej, i wglądu w siebie, wzmacnianie umiejętności społecznych, redukcje, i rozwiązywanie konfliktów, niepokojów, oraz posuwanie naprzód zmian społecznych, i ekologicznych”.
Możemy podsumować, że arteterapia to forma terapii przez wykorzystywanie sztuk plastycznych (szeroko rozumianych) do wspierania i zwiększania wglądu w siebie oraz swoich emocji. Dzięki temu arteterapia może pomóc osobom, które zarówno doświadczają stresu, problemów dnia codziennego czy z emocjami, po wspieranie osób z konkretnymi zaburzeniami psychicznymi, somatycznymi czy psychosomatycznymi. Grupą odbiorców są osoby w różnym wieku (zarówno dzieci, jak i dorośli oraz seniorzy), z różnym poziomem wglądu w siebie (możemy pokazać jakie emocje odczuwamy bez ich nazywania czy zrozumienia).
Warto wspomnieć o badaniach naukowych badających wpływ arteterapii na układ nerwowy (w tym mózg). Arteterapia wpływa pozytywnie poprzez rozmowę, ruch, użycie wielu zmysłów (poprzez muzykę, kolory itd.) czy robienie czegoś nowego. Uaktywniają się partie mózgu odpowiedzialne za te czynności (np. aktywuje się układ limbiczny, korowy, ciało migdałowate) czy powstają nowe połączenia w mózgu.
Rodzaje arteterapii i narzędzia
Arteterapeuci często specjalizują się w danym nurcie arteterapii, ale w swojej praktyce wplatają narzędzia z innych rodzajów. Istotne jest by “ćwiczenia” dopasować do grupy ze względu na wiek, poziom grupy i zdolności manualne, ruchowe czy zainteresowania.
W arteterapii wyróżniamy takie nurty jak: sztuki plastyczne, biblioterapię (w tym bajkoterapię), biblioterapię (w tym bajkoterapię), muzykoterapię, terapię poprzez ruch, dramaterapię czy teatrotroterapię.
W sztukach plastycznych wykorzystuje się farby, kredki, pastele, a także wszelkiego typu elementy, które można w jakiś sposób umieścić na swojej pracy (ścinki, wycinanki, pompony, piórka itd.). Czasem stosuje się też możliwości jakie daje rzeźba czy płaskorzeźba (przy użyciu np. gliny, plasteliny). Wykorzystuje się też fotografię poprzez gotowe zdjęcia lub robienie zdjęć przez uczestników warsztatów. W biblioterapii wykorzystuje się słowo pisane. Mogą być to wiersze, proza, pojedyncze zdania, hasła reklamowe czy składowe bajkoterapii, czyli bajki i baśnie. W muzykoterapii wykorzystujemy to co może być dla nas instrumentem czy tworzyć dźwięk, czyli instrumenty, ludzki głos, klaskanie, stukanie w plastikowy pojemnik itd. Jest to forma muzykoterapii aktywnej. Istnieje jeszcze receptywna, gdzie poprzez wyłączne słuchanie muzyki (utworu muzycznego czy instrumentu na żywo) i potencjalnych wibracji (np. w przypadku użyciu gongów) wpływamy na pacjenta. W terapii ruchem wykorzystywane są ćwiczenia ruchowe czy wymagające pracy z własnym ciałem. W przypadku tego rodzaju arteterapii trzeba szczególnie uwzględnić możliwości motoryczne uczestników oraz ich poziom kontaktu z własnym ciałem. Kolejnymi ciekawymi rodzajami arteterapii jest dramaterapię i teatroterapia. Pierwsza wykorzystuje wchodzenie w rolę (zarówno w bardziej dosłowne sytuacje jak i metaforyczne, baśniowe). Z kolei teatroterapia odwołuje się do narzędzi jakie dają różne rodzaju teatru. Arteterapeuci wykorzystują potencjał uczestników poprzez zadania teatralne oraz narzędzia jakie daje teatr, czyli różnego rodzaju pacynki, lalki czy możliwość stworzenia teatru cieni.
Arteterapia, a terapia zajęciowa
Wiele osób w Polsce czytając o arteterapii zastanawia się czy jest tym samym co terapia zajęciowa. Warto zaznaczyć, że są to dwa różne typy warsztatów, ale niektórzy terapeuci zajęciowi inspirują się arteterapią i wplatają niektóre pomysły do swoich zajęć.
Czym w takim razie różnią się? Podstawową różnicą jest cel oraz formuła zajęć. W przypadku terapii zajęciowej głównym celem jest nabycie umiejętności przez pacjenta do lepszego codziennego funkcjonowania. Zajęcia przebiegają w konkretnej strukturze, gdzie pacjenci muszą wykonywać konkretne np. rysunki. Z kolei w arteterapii poruszany jest konkretny temat, ale pacjentom daje się warunki do tworzenia nieskrępowanej twórczości artystycznej, plastycznej. Podany jest temat, zagadnienie oraz daje się swobodę wyrażenia i środków. Np. pacjenci mają zagrać na instrumentach jak odczuwają złość, narysować swoje bezpieczne miejsce (w jakimkolwiek stylu czy poziomie abstrakcji).
Dodatkowym aspektem, który jest bardzo istotny w arteterapii jest dyskusja. Po wykonanym ćwiczeniu czy bloku ćwiczeń następuje czas na rozmowę z pacjentami na temat ich emocji, przemyśleń i wniosków z ćwiczeń. Istotne jest zaopiekowanie emocji i samopoczucia uczestników przez arteterapeutę ze względu na to, że mogą zostać poruszone ciężkie czy wymagające przeżycia. Istotne by tak jak w przypadku np. psychoterapii “domknąć” pacjenta na koniec spotkania by mógł bezpiecznie zakończyć spotkanie.
Arteterapia, a rysunek projekcyjny
Arteterapia może być łączona także z rysunkiem projekcyjnym ze względu na wspólne medium jakim się posługują (rysunek). Jest to jednak niesłuszne połączenie ze względu na sposób prowadzenia oraz podstawy naukowe.
Według twórców, rysunki projekcyjne miały diagnozować zaburzenia, choroby psychiczne czy potencjalne problemy. Dziecko czy dorosły miał narysować np. dom, drzewo, portret, świnię i na bazie tego wysnuwano co dolega danej osobie. Kolory, wielkość i długość gałęzi, liści, wielkość uszu, zębów, ilość włosów, długość i poziom zakręcenia ogona mówiła o konkretnych objawach zaburzeń czy cechach charakteru. Metoda ta brzmiała zachęcająco ze względu na szybkość diagnozy i łatwość przeprowadzenia. Warto jednak zaznaczyć, że rysunki projekcyjne okazały się nie realizować swoich założeń. Nie znaleziono badań naukowych potwierdzających tezy, a nawet powstały badania udowadniające nieprawdziwość czy szkodliwość ich działania. Rysunki projekcyjne nie są metodą naukową i warto o tym pamiętać. Można spotkać się niestety z tym, że niektórzy specjaliści nadal z nich korzystają ze względu na nieaktualizowanie swojej wiedzy czy przywiązaniem do nich. Rysunki projekcyjne mogą być wykorzystywane jedynie jako forma zabawy, pseudo quizów na spotkaniu ze znajomymi, by pośmiać się z wyników. Nie jest jednak narzędziem diagnostycznym.
Zakończenie
Arteterapia jest fascynującą dziedziną do zgłębiania oraz cieszącą się coraz większą popularnością praktyków i naukowców w Polsce. Coraz więcej osób jest także zainteresowanych by skorzystać z takiej formy pomocy. Jest to istotne w kontekście zwiększającej się liczby osób z zaburzeniami psychicznymi czy poważnymi problemami. Dużą rolę w systemie wsparcia może odegrać arteterapia ze względu na możliwości przeprowadzenia (indywidualnie lub grupowo, różne grupy wiekowe i problemy) oraz bardziej “ludzkie oblicze”. Wielu osobom może być łatwiej udać się na terapię w formie arteterapii niż psychoterapii.
Bibliografia:
- Arteterapia: teoria, praktyka, projekty, część 1. Teoria, pod red. naukową Bartosza Łozy i Aleksandry Chmielnickiej–Plaskoty, Wyd.„Difin” Warszawa 2014.
- https://www.arttherapy.org/upload/2017_DefinitionofProfession.pdf
- https://www.baat.org/About-Art-Therapy
- Galińska, E. (2015). Znaczenie muzykoterapii w rehabilitacji neurologicznej. Psychiatria Polska, 49(4), 835-846.
- Lilienfeld, S. O., Wood, J. M., & Garb, H. N. (2000). The scientific status of projective techniques. Psychological science in the public interest, 1(2), 27-66.
- Stańko, M. (2009). Arteterapia–mechanizmy działania z perspektywy neuropsychologii. Psychoterapia, 2(149), 29-35.
- Stańko-Kaczmarek, M. (2013). Arteterapia i warsztaty edukacji twórczej. Difin.
- Szulc, W. (2011). Arteterapia: narodziny idei, ewolucja teorii, rozwój praktyki. Difin.
- https://wsjp.pl/
Autorka: Zofia Ugrynowicz, Uniwersytet SWPS w Warszawie
